Autori “Istorije privatnog života u Srba” - Marko Popovic, Miroslav Timotijevic i Milan Ristovic, posvetili su se istraživanjima razlicitih perioda naše istorije, pa je stoga i knjiga podeljena na tri poglavlja, koja se bave srednjim vekom, novim vekom i periodom od Berlinskog kongresa (1878) do 1990. godine. Tema knjige nije bila iskljucivo privatni život u državi Srbiji, koja je u navedenom periodu istraživanja imala diskontinuitet u postojanju, vec privatni život Srba kao naroda, koji je odredeni istorijski period proveo podeljen granicom izmedu Evrope i Orijenta. Privatni životi Srba bili su iz tog razloga izloženi razlicitim kulturnim uticajima (osmanski, habzburški). Najoskudniju istorijsku gradu za svoje istraživanje imao je Marko Popovic, koji se bavio periodom srednjeg veka. Na osnovu dostupnih informacija, za srednjovekovnu Srbiju se može reci da je karakteristicno bilo odsustvo velikih gradova, kao i vladarskog središta u okviru nekog posebnog urbanog centra. Srpski srednjovekovni vladari su se cesto selili, spavali su pod šatorima i to je bio nacin kontrole nad teritorijom, ali i izraz relativne bezbednosti. Tek kasnije, od 14. veka, nesigurnost izazvana pretnjama od Turaka, uticala je na pojave dvorova opasanih bedemima, što je dovelo i do razvoja srpskih utvrdenih gradova, poput Beograda ili Smedereva. Srednjovekovni seljak zavisio je od vlasnika zemlje: vladara, vlastelina ili crkve. O svemu je odlucivao najstariji muški clan, otac porodice. On i njegovi sinovi sa ženama i decom zajedno su obedovali, radili i vodili život u relativno malom mikrokosmosu kuce i imanja, tako da se o nekom individualizmu u današnjem smislu reci teško moglo razmišljati.
Crtež seoske kuće u 19. veku; "Svadba u Kani" - freska iz 14. veka; dečak na velosipedu; momačko veče (1906); orijentalni ćilim i bakarno posuđe iz 19. veka
Žene su bile podredene muškarcima, tako da su one imale još manje prostora za ostvarivanje licnih htenja. Prilika za društveni život bilo je nešto više u retkim urbanim naseljima, gde su se održavale javne proslave praznika, uz kolo, koje se do 15. veka igralo i u crkvi. Zbog kuge i drugih bolesti, živelo se kratko, a smrt je smatrana ne krajem, vec novim pocetkom. Geopoliticki okviri života Srba u novom veku, kako opisuje Miroslav Timotijevic, autor poglavlja posvecenog ovom periodu, bili su drugaciji od onih u srednjem veku. Dok je prelaz izmedu ova dva razdoblja u Evropi bio “gladak”, za Srbe je to bio prelomni istorijski trenutak, koji je znacio gubljenje države krajem 15. veka i dramaticnu promenu kulturnog modela. U prvom periodu novog veka, Srbi su vecinom živeli pod osmanskom vlašcu, dok su u drugoj polovini novog veka, nakon Velike seobe, ostali podeljeni izmedu dve razlicite kulture - hrišcanske (evropske) i muslimanske (orijentalne), što se ogledalo i u modelima privatnog života. Pocetkom 19. veka, u okviru Osmanskog carstva formira se Kneževina (kasnije Kraljevina) Srbija, ciji je zadatak bilo traženje originalnog srpskog identiteta. Generalno, tokom novog veka, srpsko stanovništo na selu je živelo relativno slobodno, u skladu sa svojim navikama (uz placanje odredenih nameta), kako u Osmanskom carstvu, tako i u Habzburškoj monarhiji. Dominacija se više ispoljavala u gradovima, pa cak i u aspektima kao što je odevanje.
Recimo, oblacenje osmanskog i neosmanskog stanovništva bilo je strogo propisano, a kazna za nepoštovanje bila je i odsecanje glave. Položaj žene i dalje ostaje bitno nepromenjen. U gradovima srpske Kneževine, posebno nakon odlaska Turaka, pocinje da se stvara sve više prostora za privatne slobode. Gradske kuce, zidane kvalitetnije, sa više prostorija, omogucavale su, barem bogatijem sloju, bolje uslove za privatnost svakog clana porodice. Žene u gradovima dobijaju novu ulogu vodenja domacinstva, pocinju da prate evropsku modu, kako u odevanju, tako i u opremanju stana nameštajem. Privatni život žena u gradovima se polako seli i u javni prostor, uvodenjem kulture šetnje ili izleta u okolinu. Period od 1878. do 1990. godine, kojim se u trecem delu knjige bavi Milan Ristovic, bio je izuzetno buran. U prvoj etapi ovog perioda, od 1878. do Prvog svetskog rata, Srbija nastavlja s procesom modernizacije i približavanja evropskom modelu, što se ogledalo i u domenu privatnog života. Vecina stanovništva je i dalje živela na selu, ali gradovi sve više rastu i privlace osiromašeno seosko stanovništvo. Život u gradu ipak nije bio tako veseo, zbog hronicnog nedostatka stambenog prostora. Skuceni život u prenaseljenim stracarama na obodima gradova, uticao je i na privatni život gradana, rastuce probleme tuberkuloze, delinkvencije i alkoholizma. Ozbiljniju, plansku urbanizaciju sprovela je tek socijalisticka vlast nakon Drugog svetskog rata. Prava žene bila su takode tek dolaskom socijalisticke vlasti zvanicno izjednacena sa pravima muškaraca. Ovaj period karakteriše nestanak stare gradanske klase i stvaranje srednje socijalisticke klase, koja osvaja nove privatne slobode i prihvata nove modele života (od 70-ih godina sve više po ugledu na Zapad). Korišcenje kucnih aparata, TV-a, kupovina automobila i slicne pojave, stvarali su teren za nastanak novih oblika privatnog života i organizovanja vremena. I taman onda, kada se cinilo da je pravo na samostalno oblikovanje privatnog života donekle dosegnuto, dogodio se gradanski rat 90-ih. Pojava masovnih gubilišta, zatvaranja, mucenja i izbeglištva, uticala je da privatni život mnogih zadobija drugacije, dramaticne dimenzije. Pocetak velike jugoslovenske nesrece ujedno oznacava i kraj istorijskog perioda kojim su se trojica autora bavila u knjizi “Privatni život u Srba”. O vremenu nakon 1990. godine pisace se, sa distance, u buducnosti. Do tada, svakako je preporucljivo procitati ovu vrednu knjigu koja, izmedu ostalog, govori i o tome kako se slobode u privatnom životu teško sticu, a tako lako gube u vihorima burne istorije.
Tekst: Nikola Pešić - Foto: Iz knjige "Istorija privatnog života u Srba"
izdanje za jul/avgust 2012. godine.
